علت افزایش تنش‌ها در منطقه قفقاز جنوبی چیست؟

به گزارش «راهبرد معاصر»، با افزایش تنش‌ها میان ایران و جمهوری آذربایجان در مرزهای شمالغرب کشور، بار دیگر موضوع «رقابت کریدورها» میان بلوک‌های منطقه‌ای برجسته شده است. پس از برگزاری رزمایش «دوستی سه برادر؛ 2021» با حضور سه کشور آذربایجان، ترکیه و پاکستان در نزدیکی مرزهای ایران-ارمنستان، تهران نسبت به تحرکات مشکوک در این منطقه حساس شد و رزمایش «فاتحان خیبر» را با حضور یگان‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران برگزار کرد. در همین رابطه «راهبرد معاصر» با افشار سلیمانی، سفیر سابق ایران در باکو به گفتگو نشسته است.

جناب سلیمانی! نخست در خصوص طرح «همکاری شش کشور منطقه» و آثار و مزایای آن در صورت اجرایی شدن به لحاظ سیاسی، امنیتی و اقتصادی خصوصا مسیرهای ترانزیتی جهت تبادلات تجاری در منطقه شمالغربی ایران بفرمایید ؟

 نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان اخیرا در کنفرانس مشترک با کشورهای عضو پیمان دفاع دسته جمعی عنوان کرده  که این کشور امیدوار است جمهوری آذربایجان با جمهوری نخجوان از طریق خاک ارمنستان ارتباط ریلی و جاده‌ای برقرار کند.

 بر اساس توافق انجام گرفته میان جمهوری آذربایجان، روسیه و ارمنستان پس از جنگ ۴۴ روزه، ارمنستان متعهد شد که اجازه عبور حمل و نقل ریلی و جاده ای بین دو بخش جمهوری آذربایجان را بدهد. به دلیل تحولات سیاسی داخلی ارمنستان و فشار گروه‌های ملی گرا و همچنین برخی نگرانی‌های ایران این بند از توافق  تاکنون عملی نشده است.

  نخست وزیر ارمنستان در ادامه سخنان خود بر تداوم حمل و نقل میان این کشور با ایران و فدراسیون روسیه نیز تاکید کرده است. چنین امری حاکی از آن است که ابتکار«همکاری شش کشورمنطقه» احتمالا اجرا خواهد شد. برغم اینکه این ابتکار با هدف برقراری امنیت قفقاز جنوبی  دست کم از بیست سال پیش در برنامه های وزارت خارجه ایران بود و شخص بنده در اداره کشورهای مشترک المنافع روی این طرح کار کرده بودم اما به دلیل وجود مناقشه قره باغ  امکان تحقق آن وجود نداشت و مزید بر آن آمریکا و روسیه و فرانسه تمایلی به مشارکت ایران در فرآیند حل وفصل  مناقشه قره باغ نداشتند، همین ابتکار هم به نتیجه نرسید.

  اینک این فرمت همکاری با اهداف  اقتصادی از سوی  رئیس جمهور ترکیه و پس از اتمام جنگ دوم قره باغ مطرح شده است که مورد پذیرش روسیه و دیگر کشورهای قفقاز جنوبی قرار گرفته است، هرچند این احتمال وجود دارد که آمریکا و اسرائیل دربرابر مشارکت ایران در این طرح سنگ اندازی کنند.

 در صورت اجرایی شدن این طرح با توجه به شرایط ناامنی فعلی در قفقاز جنوبی و نهایی نشدن حل مناقشه قره باغ و عدم امضاء قرارداد صلح میان آذربایجان و ارمنستان همچنین عدم برقراری روابط میان ترکیه و ارمنستان همه کشورهای قفقاز جنوبی و سه کشور همسایه آن با توجه به موقعیت ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی شان از این همکاریها به درجات متفاوتی بهره مند خواهند شد. 

البته  ارمنستان کشوری محصور در خشکی است که در میان ۴ کشور ایران، گرجستان، ترکیه و جمهوری آذربایجان قرار گرفته است و به دلیل بسته بودن مرزهای این کشور با جمهوری آذربایجان و ترکیه ، درصورت برقراری روابط با این دوکشور از فرصتهایی که پیشتر به دلیل اشغال اراضی آذربایجان  خود را از آنها محروم ساخته بود با شروع روابط و گشایش مرزها بهره مند خواهد شد.

*چرا مرز ایران و ارمنستان یک گذرگاه راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود؟ و اینکه نقش مناقشات اخیر در پر رنگ تر شدن اهمیت کریدوری میان دو کشور چگونه ارزیابی می شود؟

در رابطه با کریدور یا جاده زنگزور سه ملاحظه جدی وجود دارد:

1- ترکیه و آذربایجان بر بین المللی شدن این کریدور خارج از نظارت ارمنستان تاکید دارند که با توجه پهنای زیاد باند کریدور و فاصله ۴۵ کیلومتری مغری تا زنگزور احتمال میرود مرز ارمنستان با ایران را تحت الشعاع خود قراردهد. (نوردوز - مغری) گرچه تاکنون ازسوی ارمنستان واکنش جدی و اعتراضی  نسبت به انسداد احتمالی مرز این کشور با ایران صورت نگرفته است! سوال اساسی درهمین رابطه این است که اگر ارمنستان به بسته شدن مرز خود با ایران به ازای گشوده شدن مرزهایش با آذربایجان و ترکیه و اتصال به روسیه ازطریق آذربایجان رضایت دهد،عکس العمل ایران چگونه خواهد بود؟ آیا اساسا اگر کشوری بااراده خود باستناد حق حاکمیتی بر تمامیت ارضی خود بخواهد مرز خود را با کشورهمسایه مسدود کند، کشور مقابل حق اعتراض  یا هرگونه اقدامی دارد یا خیر؟ یااینکه میتواند به شورای امنیت سازمان ملل رجوع کند؟ 

2- تاکید ارمنستان مبنی بر احداث جاده در زنگزور با پهنای باند کوتاه صرفا جهت اتصال نخجوان به آذربایجان از طریق این مسیر وتحت نظارت قرارگرفتن جاده ازسوی دولت ارمنستان با توجه به اینکه زنگزور که ارمنیها نام سیونیک بر آن نهاده اند جزء تمامیت ارضی این کشور و غیر قابل نقض است، منطقی بنظر میرسد و دراین صورت خدشه ای به مرز ارمنستان با ایران وارد نمیشود.

3-نکته قابل تامل دیگر این است که برخی با توجه به اظهارات سران ترکیه و آذربایجان معتقد بودند ترکیه و آذربایجان به دنبال اشغال زنگزور و خارج نمودن آن از حیطه تمامیت ارضی ارمنستان  وایجاد کریدور هستند که بنظر میرسد بیشتر برای امتیاز گیری از ارمنستان صورت میگرفت چنانچه اخیرا رئیس جمهور آذربایجان اعلام کرد برغم اینکه زنگزور صد سال پیش از این جزء خاک آذربایجان بوده اما کشورش هیچ طمعی نسبت به اراضی ارمنستان ندارد.

آنچه که بیشتر حائز اهمیت است نقش پررنگ روسیه در قفقاز جنوبی از ابتدای شروع مناقشه و تداوم و برقراری آتش بس و ازاین پس تا زمان امضای قرارداد صلح است که در چگونگی اتصال نخجوان به آذربایجان نیز ادامه خواهد داشت بویژه آنکه این مسیر  از حیث اتصال روسیه به ارمنستان ازطریق آذربایجان و ترکیه  به نفع روسیه نیز خواهد بود و حتی اگر آمریکا هم مخالف چنین طرحی باشد، هیچ مانعی نخواهد توانست دربرابر آن ایجاد نماید.

اهمیت مرز ایران و ارمنستان و از طریق ارمنستان به گرجستان و دریای سیاه و اروپا درحال حاضر از جهت آلترناتیو بودن آنست، زیرا تاکنون به دلیل مناسب نبودن راه ارمنستان به گرجستان  (که احداث آن نیازمند دست کم دو میلیارد است) از این مسیر کامیونهای ایرانی عازم گرجستان و دریای سیاه نشده اند. به هرتقدیر کامیونهای ایرانی صرفا با عبور از ارمنستان به دریای سیاه واروپا راه پیدا نمیکنند بلکه با گذراز گرجستان به این مقاصد میرسند ومنافع  این کشور هم  بیشتر با آذربایجان و ترکیه گره خورده است.

 اخیرا هم مرز این کشور به روی تریلرهای ایرانی بسته شد و همزمان با این تحولات سه کشور ترکیه، آذربایجان و گرجستان مانورنظامی  مشترک بر گزار کردند و وزرای دفاع سه کشور در زمینه این همکاریها توافقنامه ای به امضاء رساندند. کامیونهای ایرانی از نوردوز به مغری و ایروان یا سایر شهرهای ارمنستان تردد میکردند که اخیرا آذربایجان در واکنش به تردد کامیونهای ایرانی به خانکندی، در محور ۶ کیلومتری از مسیر ۲۱ کیلومتری گوروس - قاپان که متعلق به این کشور میدانند،  اقدام به دریافت  ۱۳۰ دلار از هر کامیون بعنوان عوارض ورود به خاک آذربایجان کرد که حدود ۶۰ کامیون ایرانی مجبور به استفاده از محور قاپان- تاتئو در خاک ارمنستان که بسیار نامناسب است، شدند. درحال حاضر این مسیر ۴۳ کیلومتری با مشارکت ایران دردست بازسازی است که گفته میشود اتمام عملیات مربوطه چند ماه بطول می انجامد.

*تحولات اخیر چقدر ایجاد سریعتر این کریدور را ضروری می کند؟ آیا آمریکا می تواند در ایجاد آن مانع تراشی کند؟

نگرانی در ایران این است که اگر مرز نوردوز- مغری مسدود  شود ایران به راههای ترکیه و آذربایجان  وابسته خواهد شد و درصورت انسداد احتمالی مرزهایشان با ایران، ارتباط زمینی ایران با روسیه و اروپا قطع خواهد شد.

اتصال ترکیه به آذربایجان ازطریق نخجوان و ارمنستان زمان انتقال کالا را کوتاهتر و نقش ترانزیتی گرجستان و ایران را کاهش خواهد داد، حتی در آینده میتواند از نقش راه آهن قارص - تفلیس - باکو بکاهد و بر موقعیت ترانزیتی دریای خزر بیفزاید.

اگرچه تحقق این طرحها با توجه به شرایط پسا جنگ ۴۴ روزه در منطقه و مشکلات فنی و امنیتی موجود  از جهت مناطق مین گذاری شده توسط ارمنستان در اراضی آزاد شده از اشغال و برخی تنش های موجود، زمانبر خواهد بود اما با توجه به چراغ سبز روسیه به احتمال زیاد اجرای تدریجی آن صورت خواهد گرفت. چرا که حتی اگر آمریکا هم مخالفتی داشته باشد بعید است بتواند درمقابل اجرای آن مانع تراشی کند، هرچند دررابطه با مشارکت ایران در قالب فرمت ۳+۳  احتمال ممانعتش دور از ذهن نیست. روسیه هم همراهی لازم با این کشور را خواهد کرد.

در خاتمه ذکر این نکته ضروری خواهد بود که ا گرچه نگاه دور اندیشانه به نیازهای استراتژیک ودر نظر گرفتن آلترناتیو های مختلف در زمینه های گوناگون به ویژه در حوزه ژئوپولیتیک و مسیرهای ترانزیت کالا و انرژی امری واجب و ضروریست و اقدامات لازم باید انجام شود اما به موازات آن باید  مزید بر تنش زدایی در روابط خارجی باید روابط کشورهای همسایه با یکدیگر به گونه ای تنظیم شود که هیچ راهی برای هیچ کشوری مسدود نگردد، چرا که همین موضوع سبب ایجاد خلل در امنیت منطقه و توسعه کشورها و رفاه ملتها می شود.